Filmy Weather (49): “Laapataa Ladies”, or Finding Hope in the Monsoon

Three of the most famous parables of Jesus Christ are about the lost and the found: the lost sheep, the lost coin and the lost son (Luke Chapter 15 in the Bible). Jesus’ parables were set in a world that existed two thousand years ago. Even in today’s world, losing, searching and finding continue to be a part of life. The film, “Laapataa Ladies”, an Aamir Khan/Kiran Rao 2023 production, has a storyline that deals with lost brides, lost love, lost families and lost dreams. After two hours of confusion, mystery and conflict, things get sorted out and the film ends on a cheerful note with a background song that is as soothing as a lullaby.

The song, Dheeme Dheeme Chale Purvaiya, sung by Shreya Ghoshal, composed by Ram Sampath and written by Swanand Kirkire, surprisingly finds solace and hope in the monsoon, or in the monsoon easterlies to be specific. Over the plains of north India, the winds of the monsoon blow not from the southwest but from the east and hence called purvaiya. In the north Indian summer, the winds are westerly, dry and scorching, coming from the Rajasthan desert. When the monsoon arrives, their direction changes to easterly. They are cool and pleasant, coming from the Bay of Bengal. The purvaiya brings not just cloud and rain, but life, love, romance and hope.

Dheeme Dheeme Chale Purvaiya (Gently blows the easterly wind)
Rut Ye Anokhi Si Aayi Sajaniya (A new season has arrived)
Badal Ki Doli Mein Lo Baithi Re Boondaniya (The clouds are carrying the raindrops)
Dharti Se Milne Ko Nikli Sawaniya (The monsoon has come to meet the land)
Sagar Mein Ghulne Ko Chali Dekho Nadiyan (The rivers are eager to join the ocean)

The concluding song of Laapataa Ladies reinforces our faith in the monsoon. That the monsoon comes every year, never failing, renewing our hope in the future.

Click here to watch the song video

Dr Ranjan Kelkar’s Article in Marathi about Research in Agrometeorology

Dr Ranjan Kelkar’s article about the need for further research in specific areas of agrometeorology, was published in the Marathi newspaper Agrowon on 19 April 2024. Click on the image to read.

 

Dr Ranjan Kelkar’s Article in Marathi about “Observatories – Then and Now”

Dr Ranjan Kelkar’s article in Marathi about “Observatories  – Then and Now” was published in Sanshodhan Newsletter of April 2024.

Click to read

 

Dr Ranjan Kelkar’s Article in Marathi about World Meteorological Day 2024

Dr Ranjan Kelkar’s article was published in the Marathi newspaper Agrowon on 23 March 2024 on the occasion of World Meteorological Day. Click on the link below or on the thumbnail to read.

https://agrowon.esakal.com/agro-special/lets-proactively-tackle-climate-change-article-on-agrowon

Dr Ranjan Kelkar’s Article in Marathi, “माझे जीवन गाणे”, the Song of My Life

Dr Ranjan Kelkar’s Article in Marathi “माझे जीवन गाणे”, or the Song of My Life, was published in the Feb 2024 issue of the Marathi magazine Dnyanodaya. Read here.

 

“माझे जीवन गाणे”

(डॉ. रंजन केळकर)

“माझे जीवन गाणे” म्हणजे मंगेश पाडगावकरांचे शब्द, पु. ल. देशपांडे यांचे संगीत आणि पंडित जीतेन्द्र अभिषेकींच्या ताना व आलाप यांचा त्रिवेणी संगम. त्यांच्यासारखे गाणे लिहायची, ते संगीतबद्ध करायची किंवा ते गायची माझी पात्रता नाही. पण खरे तर प्रत्येक माणसाचे आपले एक गाणे असते, जे तो स्वतः लिहितो, स्वतः जगतो आणि स्वतःसाठी गातो. असेच माझेही एक जीवन गाणे आहे.

माझ्या जीवन गाण्याची सुरवात १९ डिसेंबर १९४३ ला झाली जेव्हा मुंबईतील एका ख्रिस्ती कुटुंबात मी जन्माला आलो. मला आठवते की, माझी आई इंदुमती नेहमी गाणी गात राहायची, मराठी, हिंदी, इंग्रजी, नाटकातील, चित्रपटातील, उपासनासंगीतातील. तिची गाणी ऐकता ऐकता मी लहानाचा मोठा झालो. माझा भाऊ सदानंद मला व माझी बहीण सुरेखा हिला इंग्रजी कोरसेस शिकवीत असे जे अजूनही मला पाठ आहेत. आमच्या घरी पाहुणे आले किंवा आम्ही कोणाला भेटायला गेलो तर आम्ही गाणी म्हणून त्यांची करमणूक करत असू. नंतर संडे स्कूलमध्ये, चर्चमध्ये मी गाणी गाऊ लागलो. माझे वडील रत्नाकर फारसे गायक नव्हते पण ते खूप लिहायचे. त्यांचे हात कापत असल्यामुळे आणि त्यांना नीट दिसत नसल्यामुळे ते दररोज दोनतीन पाने माझ्याकडून लिहून घ्यायचे. ते लिहिता लिहिता मला पवित्र शास्त्रातील वचने पाठ होऊ लागली आणि माझा ख्रिस्ती धर्माचा अभ्यासही झाला.

हे कदाचित खरे आहे की, माणूस जीवनात काय बनणार असतो ते देवाने आधीच ठरवलेले असते. मी पुणे विद्यापीठात पदव्युत्तर वर्गात असताना मला भारत सरकारच्या अणुशक्ती विभागाची मासिक शिष्यवृत्ती मिळत असे. त्याकाळी ती रक्कम मोठी होती आणि आमच्या कुटुंबाचा बराचसा घरखर्च त्यातून भागत असे. १९६४ साली मी एम.एससी. झाल्यावर अणुशक्ती विभाग मला मुंबईत नोकरी देणार होता. पण अचानक त्याने मला नोकरी न देण्याचे ठरवले. अर्थात मी निराश झालो आणि अन्य नोकरीचा शोध घेऊ लागलो. योगायोग असा की, १९६५ मध्ये भारतीय हवामानशास्त्र विभागाने पुण्यात मला नोकरी देऊ केली आणि त्या खात्यात मी ३८ वर्षे सेवा केली. १९९८ ते २००३ च्या दरम्यान मी हवामान विभागाच्या प्रमुख पदी असताना तीन घटना घडल्या. १९९९ मध्ये उडीशा राज्यावर आलेले भीषण चक्री वादळ ज्याने दहा हजार लोकांचा बळी घेतला, २००१ मध्ये गुजरातमधील भूज नगर जमीनदोस्त करणारा भूकंप ज्यात वीस हजार लोक क्षणार्धात मृत्युमुखी पडले आणि २००२ मध्ये देशावर पडलेला महादुष्काळ. त्याच सुमारास २००० साली माझी पत्नी मोनिका हिचे निधन झाल्याने जीवन मरणाकडे मी एका निराळ्याच दृष्टीने पाहू लागलो. २००३ साली मी सेवानिवृत्त झाल्यावर आणि दिल्लीहून पुण्याला स्थलांतर केल्यावर मी आध्यात्मिकतेकडे झुकलो. मी बराच अभ्यास केला, अनेक पुस्तके लिहिली, वृत्तपत्रात लेख लिहिले, १५ वेब साईट बनवल्या.

प्रभू येशूकडून एखादे अद्भुत चिन्ह मागणाऱ्या लोकांना तो म्हणाला होता की, आकाशाचे रूप ते ओळखू शकतात पण काळाची चिन्हे त्यांना दिसत नाहीत. हवामान विभागात इतकी वर्षे काम करत असताना मी आकाशाकडे बघत असे तो केवळ कामापुरता. माझा बराच वेळ संगणकांसमोर, बैठकांत, लोकांशी चर्चा करण्यात, जात असे. आकाशाकडे निरखून पाहायची खरी संधी मला लाभली ती निवृत्तीनंतर. सध्या मी एका उंच इमारतीच्या नवव्या मजल्यावर राहतो. मी गच्चीत उभा राहिलो की मला एक विस्तीर्ण दृश्य दिसते. दिवसाच्या चोवीस तासात आकाशाचे रूप एकसारखे बदलत असते. पहाटेचा संधिप्रकाश, गुलाबी नारिंगी आकाश, डोंगरामागून वर येणारी सोनेरी किरणे मी माझ्या मोबाइल कॅमेऱ्यात जतन करून ठेवतो. माझ्या बागेतील कालची कळी जर उमलून आज एक सुरेख फूल झाली असेल, त्याच्या पाकळ्यांवर दवबिंदू असतील, तर त्याचाही फोटो घेतो. दुपारी निळे आकाश, त्यावर तरंगत जाणारे पांढरे शुभ्र ढग मला दिसतात. माझ्यापासून थोड्या अंतरावर असलेल्या तलावात त्यांचे प्रतिबिंब मला दिसते. नैऋत्येकडून येणाऱ्या मॉन्सूनच्या ढगांचा मागोवा मला घेता येतो.

आकाश नेहमी मोहक असते असे मात्र नाही. कधी काळे कुट्ट मेघ दाटून येतात. विजा लखलखतात आणि गडगडाट होतो. विजांच्या नक्षीचे फोटो घेणे सोपे नसते पण मी प्रयत्न करतो. त्यानंतर अकस्मात आकाशात सप्तरंगी धनुष्य दिसते, जणू परमेश्वराच्या करुणेचे चिन्ह. माणसाचे जीवन असेच आहे. ते कधी सुंदर असते तर कधी भेडसावणारे, कधी परीक्षा घेणारे. तरी परमेश्वराची करुणा जेव्हा अकस्मात प्रकट होते तेव्हा जीवन सार्थक झाल्यासारखे वाटते.

जेव्हा मी गच्चीत उभा राहून आकाशाचे निरीक्षण करत नसतो तेव्हा मी काय करत असतो? मी कधीच योगसाधना केलेली नाही. मनाला व शरीराला चालना द्यायचे अनेक पर्याय आहेत. कधी कधी मी चित्रे रंगवतो, कधी वाचण्यात आलेली एखादी नवीन रेसिपी बनवायचा प्रयत्न करतो, ज्यात मी बहुदा यशस्वीही होतो. मी खूप लवकर झोपतो आणि खूप लवकर उठतो. पहाटे उठताच आणि रात्री झोपण्यापूर्वी मी प्रार्थना करतो. सकाळी देवाचे उपकार मानायचे त्याने आयुष्यात आणखी एक दिवस दाखवल्याबद्दल. रात्रीच्या प्रार्थनेत क्षमेची याचना करायची, इतरांची आवर्जून आठवण करायची, परमेश्वराला काहीही अशक्य नाही हे मनात बाळगून त्याच्याशी संवाद साधायचा.

मला ऐंशी वर्षांचे आयुष्य लाभेल असे मला तरुणपणी कधीच वाटले नव्हते. दीर्घकाळ जगण्यासाठी मी कधी प्रयत्न केले नाहीत किंवा म्हातारपण सुखी व्हावे म्हणून बेत आखले नाहीत. आज मी जो काही आहे तो परमेश्वराच्या कृपेने आहे, हे मला जाणीवपूर्वक म्हणावेसे वाटते. माझ्या हृदयाचा प्रत्येक ठोका, मी घेतलेला एक एक श्वास, देवाचे कृपादानच आहे. ऐंशी वय झाल्यावर भविष्यकाळ अचानक अतिशय छोटा भासू लागतो आणि भूतकाळ दूरवरचा, लांबच लांब. वर्तमानात जगणे दिवसेंदिवस कठीण वाटायला लागते. मग आपल्या गरजा वाढत जात असताना, परमेश्वर एका अदृश्य साथीदाराच्या रूपात क्षणोक्षणी, पदोपदी, आपल्या मदतीस येऊ लागतो. ही त्याची प्रीती आणि करुणा नाही तर मग काय?

स्तोत्रसंहिता हे पवित्र शास्त्रातील अतिशय लोकप्रिय आणि वाचनीय पुस्तक आहे. त्यातील १५० स्तोत्रे आता गद्य रूपात वाचली जात असली तरी मुळात ती चालीवर गाइली जायची. त्यांतील अनेक स्तोत्रे ही त्या त्या कवींची आपआपली जीवन गाणी होती. स्तोत्र ९० हे मोशेचे जीवन गाणे आहे, तर स्तोत्र २३ हे दावीदचे जीवन गाणे आहे. मोशे व दावीद दोघेही परमेश्वराला आपले निवासस्थान मानतात. जीवनाच्या क्षणभंगुरतेची जाणीव दोघांनाही आहे. परमेश्वराच्या असीम कृपेचा आणि अखंड पुरवठ्याचा अनुभव दोघांनाही आहे. दोघांनाही परमेश्वराच्या सान्निध्यात सनातन जीवन जगण्याची अभिलाषा आहे.

स्तोत्र २३ व स्तोत्र ९० सलगपणे वाचली तर त्यातून माझ्यासारख्या एका सामान्य ख्रिस्ती माणसाचे जीवन गाणे बनते. दावीद म्हणतो तसे माझे जीवन आशीर्वादांनी काठोकाठ भरून वाहत चालले आहे. मोशेने सांगितलेली ऐंशी वर्षांची मर्यादा मी गाठली आहे. ‘आम्हांला आमचे दिवस असे गणण्यास शिकव की, आम्हांला सुज्ञ अंतःकरण प्राप्त होईल’, ही मोशेची प्रार्थना माझीही प्रार्थना आहे.

मा‍झ्या घरी येणाऱ्यांच्या नजरेत लगेच भरतो तो पुस्तकांचा माझा मोठा संग्रह. मी स्वतंत्रपणे राहत असल्याचे जेव्हा त्यांना समजते तेव्हा त्यांना वाटते की मी पुस्तकांच्या सोबतीत जगत असेन. हो, मी खूप वाचतो, थोडे लिहितोसुद्धा. पण पुस्तके माझे सोबती नाहीत. माझा खरा सोबती माझा परमेश्वर आहे. तो कधीच माझी साथ सोडत नाही. माझे जीवन गाणे तो माझ्याबरोबर गात असतो.

शेवटी, चार ओळी माझ्या शब्दांत पण त्याच शैलीत:

माझे जीवन गाणे । माझे जीवन गाणे ।

गतकाळाची खंत नसू दे,

हृदयी माझ्या ख्रिस्त वसू दे,

आकाशी मज स्वर्ग दिसू दे, प्रभु मुख नित्य पहाणे ।।

००००००००००

 

 

 

 

Dr Ranjan Kelkar’s Interview in Marathi about IMD’s History

Dr Ranjan Kelkar was interviewed by Mayuresh Prabhune and Ankita Apte about IMD’s history of 150 years. Click to watch the video.

To read the print version click on the image below

Prof R R Kelkar’s Talk on “IMD@150: A Historical Perspective”

On the occasion of the celebration of the 150th year of the India Meteorological Department on 15 January 2024 at Vigyan Bhavan, New Delhi, Prof R R Kelkar delivered a talk on IMD’s history. Click to open the presentation.

Kelkar IMD@150: A Historical Perspective

The video is also available on YouTube

 

Prof R R Kelkar’s comments on the 150th Anniversary of IMD’s Foundation

Chasing monsoon for 150 years: The origin story of India Meteorological Department

Written by Anjali Marar Indian Express January 13, 2024

It has been a long journey from those early days and IMD now has evolved into a massive organisation, running hundreds of permanent observatories and thousands of automatic weather stations, covering every nook and corner of the country.
Two monstrous cyclones in 1864, one striking Kolkata and the other hitting the Andhra coast, killed more than one lakh people. The loss of lives in the Kolkata cyclone, possibly the most destructive one till then, alone was estimated to be over 80,000. Two years later, in 1866, India faced severe drought and famine, pushing scores of people into malnutrition and deaths by starvation.
Though events like these were not uncommon in India in those times, the severity of these particular calamities, more than anything else, exposed the lack of a system of monitoring atmospheric parameters and foreseeing their changes. It is these events that triggered the eventual setting up of the India Meteorological Department, which on Monday, January 15, is entering its 150th year of existence.
Though meteorological observations were being made from several observatories at least from the 1850s, these were being done largely by amateurs or the disparate wings of the British colonial system, including the military and the survey office. The Asiatic Society of Bengal, which had been publishing some of these observations in its journal, was among the first to push for the setting up of a separate office. It was on January 15, 1875, that the IMD officially started functioning, employing the services of just one person, Englishman HF Blanford, who used to be called the Imperial Meteorological Reporter. His job was to systematically study the climate and meteorology of India, and use this knowledge for weather forecasting and issuing cyclone warnings.
It has been a long journey from those early days and IMD now has evolved into a massive organisation, running hundreds of permanent observatories and thousands of automatic weather stations, covering every nook and corner of the country. While weather forecasting remains its main raison d’être, IMD now provides a variety of related specialised services that are sought by a vast range of agencies. Whether it is conducting general elections or examinations, sporting events or mountaineering expeditions or organising a big function or a space launch, there is hardly any major activity that happens without the inputs of the IMD. These, apart from the several regular forecast and advisory services for agriculture, railways, airways and ships, power plants, fishing community, water management agencies and the like. Climate change research, and assessment of risks and vulnerabilities, is another major IMD preoccupation.
“Weather affects many of our activities, and it is not surprising that the IMD is now called upon to provide its services across several sectors. It is what is expected from a country’s weather office. We are constantly upgrading our skills and capabilities, so that our information continues to be useful,” IMD director general Mrutyunjay Mohapatra said.
Many of these services are recent additions to IMD’s work profile. Ranjan Kelkar, 80, who served at the IMD for 38 years till his retirement as the director general in 2003, vividly remembers the invite he received from K R Narayanan, the then President, in 1999.
“President Narayanan was alone, seated on a sofa. He asked in great detail about the monsoon forecast and wanted to understand the ‘right’ time to conduct the general elections in 1999. At the end of 30 minutes, the President informed me to expect a call from the office of the Election Commission of India (ECI),” Kelkar recalled.
Within a few days, Kelkar met with Election Commission officials and made a presentation. Since then, the dates of the general elections, and also other state elections, are invariably decided after taking inputs from the IMD.
M Rajeevan, a former Secretary with the Ministry of Earth Sciences and an expert on Indian monsoons, has a similar fond recollection. As per IMD records, October 28, 2008, remains a heavy rainfall day, following the onset of the northeast monsoon. It was also the day that India launched its first space mission to the moon, Chandrayaan-1. Rajeevan led the team that predicted favourable weather conditions over Sriharikota at the time of the launch.
“Due to the approaching northeast monsoon, frequent thunder events were being reported during the days leading to the launch date of Chandrayaan-1. Based on simple physics and the local weather forecast, that indicated light rainfall during morning hours and thunder post afternoon, my team assured ISRO of a thunder-free window at the time of the launch. As predicted, there was no thunder and the launch was successful. It rained while we were packing to leave later in the evening,” Rajeevan said.
ISRO rockets are rain-proof but strong winds and thunder are not conducive conditions for a launch.
One thing that has remained largely unchanged over the last 150 years is the IMD’s quest to understand and predict Indian monsoon with increasing levels of efficiency. The monsoon system has always been extremely complex, but under the impacts of climate change, it has become even more erratic and difficult to predict. The last 15 years have seen a major improvement in IMD’s capabilities and it has shown up in its forecasts.
Kelkar said the obsession with the monsoon began with the start of the IMD, and early British meteorologists were flummoxed with what they experienced in their early days in India.
“Experiencing it for the first time, the early British officers serving at the department were amused by the monsoons. They wrote poetic and essay-like monsoon forecasts,” he said.
IMD’s first long-range monsoon forecast was made in 1886 and, quantitatively, was a good one.
However, the most impactful successes of IMD have been in cyclone predictions, one of the main triggers for its establishment 150 years ago. Starting with the 2013 Phailin, the death toll from cyclones has come down to a minimal level. Earlier, cyclones these powerful would have easily killed thousands of people. The credit goes to IMD’s forecasts, combined with efficient evacuation measures put in place by local administration.
Mohapatra, who specialises in cyclones and was posted in Bhubaneswar during the 1999 Odisha super cyclone, said that event was his lowest point as a meteorologist.
“But that was also the turning point for IMD’s cyclone forecast capabilities. We made massive investments in time, manpower and technology, with the intent that something like this must never be repeated,” he said.

How is Dew formed? Dr Ranjan Kelkar Explains

Dr Ranjan Kelkar’s article in Marathi newspaper Maharashtra Times of 4 December 2023.

Click on the image to read

Rain and Hail over Maharashtra: Dr Ranjan Kelkar Explains

Marathi newspaper Lokmat dated 28 November 2023

Click on the image to read

Marathi newspaper Agrowon dated 30 November 2023

Click on the image to read